Natuurfotograaf Marc De Schuyter

3. Materiaal

Er zijn een aantal mogelijkheden om tot het bereik van macro-opnames te komen. We  zetten ze hier even op een rijtje:  
*Omkeerring
* Voorzetlenzen
* Tussenringen of balg
* Macro objectief

We behandelen eerst de mogelijkheden om beelden te maken zonder een macro objectief.
Daarna wordt de macrolens besproken in het vervolg op dit deel.

                  3.1 Omkeerring

Een van de eenvoudigste en goedkoopste manieren om met macro opnames te starten is met een omkeerring. Voor amper 15€ kan je er al eentje aanschaffen. Hiermee is het mogelijk om het objectief omgekeerd op de camerabody te zetten. Op die manier kan je zeer gemakkelijk macro’s maken.  Afhankelijk van het brandpunt zit je snel aan extreme vergrotingen, ver boven 1:1.
Met een brandpunt van 50mm bereik je al ware grootte. Hoe meer groothoek, hoe meer vergroting. 

Nadelen zijn het handmatig scherpstellen, niet met de scherpstelring, want in deze positie van het objectief doet dit niets. Door met het geheel body en lens langzaam naar of van je onderwerp weg  te bewegen krijg je plots een scherp beeld. Handmatig scherpstellen is niet per se een nadeel bij macro. Het geeft je alle controle.
Al meer nadelig is dat je heel dicht bij je onderwerp komt. Soms zo dicht dat je eigen schaduw, of die van je apparatuur op je motief valt.
Tenzij je met een manuele lens fotografeert, waarbij je het diafragma nog met een ring kan sluiten, is er bij de moderne AF objectieven geen controle op het diafragma. Je fotografeert dus met vol open diafragma, aangezien de communicatie tussen lens en body verdwenen is.
Er bestaan wel elektrische versies van een omkeerring, waarbij je op de vrije achterzijde van het objectief een koppeling aanbrengt die aangesloten wordt op je body.  Hiermee krijg je toch controle op het diafragma. Toch wel een zeer prijzige optie.
Er bestaat echter wel een trucje om toch met een gediafragmeerde lens te fotograferen. Althans, bij Canon werkt dit, geen weet of dit bij andere merken ook zo is. Met een vooraf ingestelde lensopening en ingedrukte scherptediepteknop, ontkoppel je het objectief. Het diafragma blijft op de ingestelde opening staan. Hierna kan je fotograferen met de omkeerring. Bij het terug monteren van de lens in normale stand, opent het diafragma zich terug .
Let wel dat afhankelijk van de gekozen opening je zoekerbeeld behoorlijk donker kan worden, hetzelfde effect als het bedienen van de scherptediepteknop op je body.
Een scherp beeld krijg je zoals eerder al beschreven. Zie ook bij hulpmiddelen zoals een instelslede of een lange snelkoppelingsplaat, die je toelaten op een vlotte manier scherp te stellen.
Er komt wel wat oefening kijken bij het werken met omkeerringen maar het resultaat mag er zijn, zeker voor deze geringe kostprijs.
De beste resultaten krijg je met vaste brandpunten. Ideaal zijn de oude manuele lensjes waarvan je het diafragma ook nog met de hand kan instellen. Op vele 2dehandssites al voor een prikje te vinden.

Een bijzondere toepassing hiervan is het omgekeerd gebruiken van een objectief op een balg. Door de combinatie van extensie en retro-stand objectief kan je fotograferen met extreme vergrotingsfactoren. Hierbij is de regel, hoe kleiner het brandpunt, hoe meer vergroting. Zie hiervoor ook verder bij 3.3 tussenringen.

                3.2 Voorzetlenzen

Het principe van voorzetlenzen is heel eenvoudig. Vooraan het objectief wordt een bolle lens aangebracht, die er optisch voor zorgt dat de brandpuntsafstand van het geheel verkleint, zodat we dichter naar ons onderwerp kunnen met de bedoeling om het groter te kunnen afbeelden.
In gewone woorden uitgelegd brengen we een "bril" aan voor de lens.
Voorzetlenzen worden ook wel  close-up filters genoemd.
De voordelen : *licht, klein en goedkoop
                      *verminderen de hoeveelheid licht tot aan de sensor niet
                      *alle automatische functies tussen camera en objectief blijven behouden.
De nadelen:     *iedere lens voor het objectief neemt iets weg van diens optische kwaliteit
                      *voor beperkte vergrotingen toepasbaar
Vooral de enkelvoudige voorzetlenzen kunnen een serieuze terugval in optische kwaliteit veroorzaken. De hoeken en randen van het beeld zijn de eerste die hieraan inboeten.
Gebruik ze liever niet, of althans degene met beperkte sterkte of dioptrie.
Er bestaan echter ook gecorrigeerde voorzetlenzen. Deze bestaan uit 2 gekitte lenzen. Optische fouten zoals sferische en chromatische (kleurrandjes) aberraties zijn hier al gecorrigeerd waardoor we beelden met betere resolutie en contrast krijgen.
Uiteraard stijgt de prijs van deze betere voorzetlenzen ook al tot een veelvoud van de gewone.

De sterkte van een voorzetlens wordt uitgedrukt in dioptrie (net zoals brillenglazen).
Gezien we hier enkel met bolle lenzen werken, komt negatieve dioptrie niet voor.
Er bestaat een verband tussen brandpuntsafstand en dioptrie.
Dit verband is 1D=1000       waarbij D= dioptrie en f= brandpuntsafstand
                               f
Hebben we een 200mm objectief en brengen we daarvoor een voorzetlens van 5D aan, wat is de totale brandpuntsafstand van het geheel dan?
Hiervoor drukken we het objectief uit in dioptrie, tellen de 2 waardes bij elkaar op en zetten de uitkomst ten slotte terug om in mm brandpuntsafstand.
Dus: het objectief van 100mm wordt 1000 = 5D, we tellen de voorzetlens hierbij op:  5+5=10D.
                                                       200
Brandpuntsafstand van deze combinatie= 1000 = 100mm. We kunnen met een 100mm dichter scherpstellen dan met 
                                                              10
de 200mm.
Doen we dezelfde oefening met een 50mm objectief, dan is de uitkomst 40mm. Zo blijkt dat een voorzetlens het meest effect heeft op een teleobjectief. Een populaire lens in de fotografie is wel een 70-200mm zoomlens. Deze is nu ideaal om hierop een voorzetlens aan te brengen. Je kan bovendien zoomen zonder dat je scherpstelling verloopt (in tegenstelling tot met tussenringen, zie bij 3.3).

Ben je beperkt in gewicht om op een tocht mee te nemen, dan is een voorzetlens ideaal. De mogelijkheden en kwaliteiten van een echte macrolens (zie bij 3.4) haal je niet, maar voor flink wat onderwerpen kan je er best mee uitpakken.

Vooral bij macrowerk, waar je al tegen een beperkte scherptediepte aankijkt, zal je het diafragma meestal enkele stops dichtdraaien. Dit zorgt niet enkel voor een toename van deze scherptediepte, het geeft je ook een voldoende aan afbeeldingskwaliteit voor de combinatie objectief-voorzetlens.

Een bijzondere vorm van een voorzetlens is een objectief als voorzetlens. Voor het hoofdobjectief komt dus een ander objectief. Hiermee zijn echt hoge vergrotingen haalbaar, ver boven 1:1. Niet elke combinatie is mogelijk en om de afbeeldingskwaliteit enigszins nog aanvaardbaar te houden is het werken met vaste brandpunten aan te raden. De beelden hebben vaak nog last van enige vignettering en enkel het center is scherp, afhankelijk van de kwaliteit van je basisobjectief.
Niettemin zijn er best hele leuke beelden te maken, zonder al te veel hoge kosten, de lenzen heb je meestal toch al in huis. Over de kwaliteit van de voorzetlens hoef je je in alle geval geen zorgen te maken, deze is als objectief al voldoende gecorrigeerd.
Persoonlijk vind ik de combinatie van een lichte telelens met een standaardobjectief als voorzet best een goede combinatie, om ergens een richting aan te geven.

Hoe koppelen we nu praktisch twee objectieven aan elkaar? Vele jaren geleden loste ik dit probleem als volgt op: twee vlakke adapterringen van een Cokin systeem met de juiste schroefdiameter van de objectieven lijm je op elkaar en klaar is kees.

                3.3 Tussenringen

Tussenringen behoren tot de zgn "uittrek verlengende" hulpmiddelen. Het principe berust op het verder verwijderen van het objectief van de camerabody. Hierdoor wordt het mogelijk om onderwerpen vergroot weer te geven.
Een tussenring is niets anders dan een holle ring met niets anders dan lucht binnenin. Meestal zijn tussenringen in een set van 3 verkrijgbaar met lengtes van 12, 20 en 36mm. Afzonderlijk, of in combinatie zijn zo een aantal afstanden samen te stellen. Tegenwoordig worden ook de meeste met contacten aangeboden, zo verlies je de communicatie tussen body en lens niet.

Je kan deze oplossing redelijk goedkoop noemen, al zit je al rap boven de 100€ voor een set.
In feite vinden we dit principe van extensie bij zo goed als ieder objectief terug. Bij het scherpstellen schuift een deel van het objectief in of uit, net wat ook een tussenring doet, maar dan traploos.
De enige uitzondering vormen objectieven met interne scherpstelling.
Een figuur toont ons het principe:

 Enkele formules uit de figuur:

Algemene lensformule:  1 = 1 + 1
                                   f    b    m
Vergrotingsfactor: V= B = b = f____ = b-f = u
                                M   m     m-f          f      f
Beeldafstand (b) = afstand sensor-tot objectief
b= u+f = (v+1).f
Motief of voorwerpsafstand (m)
m= b = (1 + 1).f
      V     V
Bekijken we het effect van een aantal extensies( u) op een aantal verschillende brandpuntsafstanden(f) aan de hand van deze tabel:

Zo is duidelijk te zien dat het effect van de uittrek groter wordt bij kleine brandpuntsafstanden. Een nadeel hiervan is dan dat de voorwerp-of motiefafstand heel klein wordt, m.a.w. je komt heel dicht bij je onderwerp.
De volgende tabel toont voor een aantal brandpunten de extensie, nodig om een vergroting van 1:2 te behalen en de motiefafstand in mm.  

De voorgaande conclusie komt hier nog duidelijker naar voor.
Bij een brandpunt van 50mm is er slechts 25mm extensie nodig om 1:2 te bereiken, terwijl dit voor een 200mm lens al het viervoudige is. Daarentegen is de afstand tot het onderwerp ook vier keer kleiner.
Een eenvoudige tussenring maakt dus van een eenvoudig standaardobjectief al een quasi macrolens.
Niet onmiddellijk met dezelfde optische kwaliteiten, maar als een sporadische macro je ding is, is dit ook een van de eenvoudige en goedkope oplossingen.

Een groot nadeel van tussenringen is het verlies aan licht. Hoe langer de extensie, hoe minder licht de sensor bereikt. Dat dit verlies aan licht echt niet te onderschatten valt tonen we weer aan met een rekenvoorbeeldje.
De belichtingsverlengingsfactor y wordt meestal uit de vergroting berekend.
y= (v+1)²  = (f+u)² = b²
                         f²       f²
In plaats van de belichtingstijd te vermenigvuldigen met deze factor y kunnen we ook het diafragma vermeerderen met een factor dy.  We spreken in dat geval van het effectief diafragma. Daar deze beiden de belichting bepalen maakt het niet uit welke van de twee er wordt vermeerderd. Hier weerom een klein informatief tabelletje dat voor enkele waarden van v de belichtingsverlenging y en de waarde van dy weergeeft:  

Het grafiekje geeft mogelijk nog een duidelijker grafische weergave van deze factor.

Hieruit blijkt dat vooral bij sterke vergrotingen je bij lange belichtingstijden zal uitkomen.

Denk vooral niet omdat je geen fysieke tussenringen gebruikt, je hiervan geen last zal hebben. Door aan de focusring van de lens te draaien, verlengt een deel van het objectief, wat hetzelfde effect teweegbrengt als een tussenring. Vooral bij een macrolens komt er een flink stuk verlenging aan te pas, zie verder.

Een bijzonder voorbeeld van extensie is een balg. Dit is niets meer dan een lichtdichte, traploos verstelbare harmonica met het objectief aan de ene kant en de camera aan de andere. Alle principes van uittrek gelden ook voor balgen.
Balgen zijn groot en redelijk onpraktisch in het veld, waarmee we meteen het belangrijkste nadeel aanhalen. Een automatisch diafragma is ook niet haalbaar, tenzij je een dubbele draadontspanner gebruikt. Deze sluit eerst het diafragma van het objectief, waarna de sluiter van de camera wordt geactiveerd. Werkt eigenlijk nogal mechanisch, en is een overblijfsel uit het analoge tijdperk.
Toch zijn er enkel voordelen aan een balg die geen andere hulpmiddelen je bieden.
Niet enkel kan je traploos verstellen met extensies van pakweg 30 tot 200mm en meer, er bestaan ook modellen waarmee tilt & shift bewegingen mogelijk zijn.
Al deze toestellen staan op een dubbele instelrail, enerzijds om de extensie in te stellen, anderzijds om ook heel precies te kunnen scherpstellen. Geen overbodige luxe bij close-ups met een heel beperkte scherptediepte.

Er bestaan ook speciale objectieven zonder scherpstelling, speciaal voor gebruik op een balg. Tegenwoordig kan je met vele adapters een beperkte uitwisseling van merken en verschillende vattingen maken. Om hoge vergrotingen te halen komen vele soorten vergrotingsobjectieven in aanmerking, tegenwoordig vlot te vinden op het net. Dit was vroeger de manier om kwalitatief ver boven 2:1 te fotograferen, de grens waar de meeste macrolenzen met convertor en eventueel tussenringen, niet boven geraken.
Een ander voordeel aan veel balgen is dat de objectiefstandaard kan worden omgedraaid, zodat je met de lens in retrostand kan fotograferen.
Waarom zou je dat willen doen? Eenvoudig te verklaren. Een objectief is optisch zo ontworpen dat de afstand frontlens – onderwerp altijd groter is dan de afstand achterste lens – sensor. Anders gezegd, de voorwerpsafstand is altijd groter dan de beeldafstand. Nu kan dit bij bepaalde vergrotingen omgekeerd zijn, waardoor de optische prestaties van het objectief gevoelig verminderen. Door de lens nu omgekeerd te gebruiken wordt alles weer zoals oorspronkelijk ontworpen en zal ze ook veel beter presteren. Een bijkomend voordeel van een objectief in de retro-stand te gebruiken is de vergroting die je hiermee bereikt.  Zie ook bij 3.1 omkeerringen.
Al sinds het begin van mijn analoge periode maak ik gebruik van een dergelijk toestel, dat ook nu nog voor veel foto’s wordt gebruikt. Eens je de smaak van dit ambachtelijk toestel te pakken hebt, zijn hier best schitterende plaatjes mee te maken. Mijn enthousiasme is zo groot dat ik hier een apart rubriekje over maak, zie verder.
Natuurlijk, dit was voor de komst  van de Canon MP 65mm, waarmee je zonder al die rompslomp traploos vergrotingen tussen 1:1 en 5:1 haalt.

Een ander bijzonder voorbeeld van een tussenring is een convertor. Hier is wel gebruik gemaakt van optiek die de brandpuntsafstand van het objectief waarop hij wordt toegepast, vermeerderd. Deze, vooral bij telefotografie populaire hulpmiddelen, zijn ook in de macrofotografie perfect toepasbaar. Naast het grote voordeel dat ze voor extra vergroting zorgen, de kortste instelafstand van het objectief wordt namelijk niet beïnvloed, hebben ze wel het nadeel dat er wat licht verloren gaat.
Fotografeer je met kwaliteitsvolle objectieven, wat macrolenzen dus zijn, dan zal een ander nadeel, namelijk een mindere beeldkwaliteit, je geen last veroorzaken. Lensfouten worden met een convertor immers ook mee vergroot wat zeker bij objectieven met mindere beeldkwaliteit nefast kan zijn.
Convertors komen in verschillende sterktes voor. 1,4x en 2x zijn bij de meeste merken heel courant. Nikon heeft er zelfs eentje die daar tussenin ligt, nl een 1,7x.
Valt het verlies aan beeldkwaliteit bij een 1,4x meestal nog mee, dan is de 2x enkel met de beste lenzen te combineren. Je verliest ook respectievelijk 1 en 2 stops aan licht. Daartegenover mag je de vergrotingsfactor, en ook de brandpuntsafstand, vermenigvuldigen met deze factoren.
Het gebruik van een convertor kan soms wel de redding van een beeld betekenen, wanneer je net wat vergroting tekort komt.

Tot slot nog een klein tipje, voor het toepassen van een tussenring. Vooral telelenzen kunnen hiervan profiteren. Om dat piepklein vogeltje nog wat groter in beeld te krijgen kan een kleine tussenring de oplossing betekenen. Het stelt je in staat om toch even wat dichter scherp te stellen. Bedenk dat je ook met teleobjectieven macro opnames kan maken.

Het vervolg van materiaal lees je in het artikel over macro objectieven.